عالم ربّانی در بیان امیرالمؤمنین(ع)[1]
بسم الله الرّحمن الرحيم
الحمد لله ربّ العالمين و الصلاه و السّلام على سيّد الأنبياء و المرسلين أبي القاسم محمد و على آله المعصومين سيما بقيه الله الأعظم حجه بن الحسن العسكری علیه السلام.
قال مولانا أمیرالمؤمنين عليه الصلاه و السّلام: «الناسُ ثلاثه: عالم ربّانی و متعلّم على سبيل نجاه و همج رعاع؛ أتباع كل ناعق يميلون مع كل ريح لم يستضيئوا بنور العلم و لم يلجؤا إلى ركن وثيق».[2]
تقسیم مردم از لحاظ علم
اميرالمؤمنين علیعلیه السلام، در نهجالبلاغه مطالبی دارند که این مطالب متنوع است. قسمتی از این مطالب که مولا امیرالمؤمنینعلیه السلام فرمودهاند و مرحوم سیدرضی آنها را جمع آوری کرده، مربوط به مردم شناسی و جامعه شناسی است. حضرت در موقعیتهای مختلف، مردم را از لحاظ مال و ثروت، اخلاق، شجاعت و مردانگی تقسیم بندی کردهاند. در اینجا نیز مردم را از لحاظ علم تقسیم میکنند و میفرمایند مردم سه دستهاند؛ یا عالماند (عالم ربّانی)، یا به دنبال علم هستند (متعلّم على سبيل نجاه) و يا در برابر علم موضعگیری منفی دارند (همج رعاع).
عالم ربانی به افرادی اطلاق میشود که عالم و آگاه و متّصف به صفات ربّانی میباشند. اینها گروه اول هستند. گروه دوم افرادی هستند که به درجهی عالمان نرسیدهاند ولی در مسیر یادگیری و آموزش قرار گرفتهاند. به تعبیر حضرت، اینها همان (متعلّمان على سبيل نجاه) هستند؛ یعنی آن متعلّمانی که جهتگیریهای آنها بر نجات و راه یابی است و علم را برای طی کردن راه زندگی و رسیدن به سعادت میآموزند.
گروه سوم، مردمی هستند که در برابر این دو دسته قرار میگیرند؛ یعنی یا اصلاً عالم نیستند و یا اگر عالم هستند، عالم ربانی نیستند. یا این که اصلاً متعلم نیستند و اگر هم به دنبال علم هستند، «على سبيل نجاه» نیستند، یعنی اینها به دنبال علم جهت دار و هدفدار نیستند. اميرالمؤمنينعلیه السلام این دستهی اخیر را داخل در «همج رعاع» میکنند.
عرب به پشههای فراوانی که بر روی مردارها قرار میگیرند و با یک وزش باد به اطراف پراکنده میشوند، «همج رعاع» میگویند؛ یعنی اینها چون از خودشان مایه و ریشهای ندارند، دائماً به دنبال صداها و حرکتها و امواجی هستند که در جامعه ایجاد میشود و از خود هیچ گونه ارادهای ندارند. اینها نه تنها اهل تشخیص نیستند، بلکه به دنبال تشخیص هم نمیرود. «اتباع کل ناعق» یعنی اینها با کوچکترین صدایی به اطراف پراکنده میشوند و مانند شجرهی طیبهای نیستند که «اصلها ثابت و فرعها فی السماء»[3] باشد.
اما تأكيد ما در این جلسه، بیشتر بر دسته اول، یعنی عالم ربّانی است. عالم به کسی گفته میشود که مراحلی را طی کرده است؛ به گونهای که میتواند مسائل را درک کند و در مورد آنها اظهارنظر نماید. ولی ربانی بودن به چه معناست؟ آیا معنای عالم ربّانی بودن این است که افراد فقط علوم دینی و فقهی بخوانند؟!
معنای ربّانی
كلمهی ربّانی، منسوب به ربّ است. یکی از صفات بزرگ خداوند، بعد از خالق بودن، ربانيت اوست. خداوند «ربّ العالمين» است. عالم ربانی هم کسی است که با خدا نسبتی دارد؛ یعنی جنبهی الهی علم را فراموش نکرده، علم را برای خدا کسب میکند. لذا ممکن است کسی فیزیکدان هم باشد، اما چون به علم با این جهت ربانيت الهی نگاه میکند، و عالم را از وجود خداوند جدا نمیداند، عالم ربانی باشد؛ ولو اینشتین باشد و علم او علم فقه نباشد. البته این به تنهایی کافی نیست. ربانی بودن به این است که انسان در مسیر زندگی هم مسئلهی ربوبیت الهی را مورد توجه قرار دهد؛ یعنی هم به مبدأ و هم به معاد توجه داشته باشد؛ به عبارت دیگر باید مسیر حرکت، مسیر الهی باشد و گرنه اگر انسان در طول مسیر، خدا را فراموش کند، دیگر ربانی نخواهد بود؛ مثل کسانی که اعتقاد به خداوند دارند اما در مقام عمل، گویا به خدایی در عالم اعتقاد ندارند. نکته دیگری که در ربانی بودن مطرح است، این است که همان گونه که خداوند متعال، در تربیت موجودات عالم، لطف و اثر دارد و همه موجودات در ظل ربوبیت الهی در حرکت و تکاملند، عالم ربانی نیز عالمی است که دیگران در مسیر سایهی او در حرکت و تكامل باشند.
خلاصه، به تعبیری که در روایات آمده، اینها ایتام را که پدر علمی ندارند تا آنها را سرپرستی نماید، سرپرستی میکنند. لذا در روایات دارد که به ایتام آل محمد توجه داشته باشید؛ یعنی آنهایی را که پدر علمی ندارند، مورد توجه قرار دهید. واضح است که این راهنمایی، راهنمایی معنوی است، نه راهنمایی مادی که مثلاً يتیمی را از نظر غذا سرپرستی کنیم.
یکی از پدرانی که ما داریم، معلم است. معلمی که به فکر فرزندان خود و تعلیم آنها باشد، عالم ربّانی است. لذا من به آقایان طلاب هم گفتم که شما اگر بخواهید عالم ربّانی باشید، هم توجه به خدا و آخر مسیر داشته باشید و هم سعی کنید در این مسیر عدهای را همراهی کنید و زیر پوشش خود قرار دهید؛ مثلاً اگر یک هم کلاسی داشته باشید که از نظر علمی نیاز به کمک دارد دلسوزی کنید و به او کمک نمایید.
خصوصیات عالم ربانی
عالم ربانی آن عالمی است که تنها به فکر خود نباشد و اگر به عالم معنا و عرفان هم وصل شود، باز از این عالم ماده نبُرد و زیردستان خود را مورد توجه و عنایت قرار دهد. پس عالم ربانی دارای سه بُعد میشود: یک بعد توجه به مبدأ عالم؛ اگر وارد باغی شدید و گلی دیدید، تنها به این گل نگاه نکنید؛ به آن باغبانی هم که گل و باغ را آراسته، توجه داشته باشید. مرحله بعد اینکه این باغ برای چه آراسته شده است؟ و بعد هم در مسیری که میروید، گلها را لگدکوب نكنید.
خوب، ان شاء الله که از این کلام نورانی مولا اميرالمؤمنينعلیه السلام استفاده کنیم و در این ایام، اگر عالم ربانی هم نیستیم، در مسیر «تعلم على سبيل نجاه» باشیم که اگر غیر از این باشد، عمر خود را تلف کردهایم.
ان شاء الله همه شما در تحصیل ملكات، بیشتر از سابق موفق باشید.
[1] مجله پیام صادق، شماره 31، مهر و آبان 1379،صص 6-5
[2] نهج البلاغه، کلمات قصار، شماره 147
[3] سوره مبارکه ابراهیم، آیه24
